जर तुमच्याकडे ‘Power’ आणि ‘Authority’ गाजवण्याची धमक असेल, तर MPSC हे तुमच्यासाठी फक्त एक परीक्षा नसून ‘Golden Opportunity’ आहे. महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातील सामान्य तरुणाला थेट Administrative Officer (प्रशासकीय अधिकारी) बनवणारा हा एक राज मार्ग आहे. इथे तुमचं Dream आणि Hard Work तुम्हाला समाजातील सर्वोच्च Status मिळवून देऊ शकतं. Civil Services मध्ये स्वतःचं Career घडवू पाहणाऱ्या प्रत्येकासाठी MPSC हे एक Challenge आणि तितकाच अभिमानास्पद प्रवास आहे.
MPSC म्हणजे काय? संपूर्ण माहिती | MPSC परीक्षा, पात्रता, तयारी आणि करिअर मार्गदर्शन (मराठी गाईड)
MPSC म्हणजे काय? (What is MPSC?)
MPSC चा फुल फॉर्म Maharashtra Public Service Commission असा आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या कलम ३१५ (Article 315) अन्वये केंद्र स्तरावर जशी UPSC (केंद्रीय लोकसेवा आयोग) असते, तशीच राज्य स्तरावर MPSC कार्य करते.
या आयोगाचे मुख्य कार्य म्हणजे महाराष्ट्र शासनाच्या विविध खात्यांमधील ‘गट अ’ (Class A), ‘गट ब’ (Class B) आणि ‘गट क’ (Class C) या संवर्गातील पदांसाठी योग्य उमेदवारांची निवड करणे. ही निवड पूर्णपणे गुणवत्तेवर (Merit) आधारित असते. पारदर्शकता आणि निष्पक्षता हे आयोगाचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे.
आयोगाची रचना (Organizational Structure)
MPSC चे मुख्यालय मुंबई येथे आहे. या आयोगामध्ये एक अध्यक्ष आणि काही इतर सदस्य असतात.
- नेमणूक: आयोगाचे अध्यक्ष आणि सदस्यांची नेमणूक राज्याचे राज्यपाल (Governor) करतात.
- कार्यकाळ: आयोगाच्या सदस्यांचा कार्यकाळ ६ वर्षे किंवा वयाची ६२ वर्षे पूर्ण होईपर्यंत (जे आधी घडेल ते) असतो.
- ही एक स्वायत्त संस्था असल्याने, तिच्या कामकाजात राजकीय हस्तक्षेप नसतो, ज्यामुळे परीक्षा प्रक्रियेचा ट्रस्ट हा टिकून राहतो.
MPSC मार्फत घेतल्या जाणाऱ्या प्रमुख परीक्षा (Major Exams conducted by MPSC)
MPSC दरवर्षी विविध पदांसाठी परीक्षांचे वेळापत्रक जाहीर करते. त्यातील काही प्रमुख परीक्षा खालीलप्रमाणे आहेत,
राज्यसेवा परीक्षा (State Services Examination)
ही MPSC ची सर्वात प्रतिष्ठित परीक्षा मानली जाते. या परीक्षेद्वारे खालील ‘गट अ’ आणि ‘गट ब’ पदांची भरती केली जाते,
- उपजिल्हाधिकारी (Deputy Collector)
- पोलीस उपअधीक्षक / सहायक पोलीस आयुक्त (DySP / ACP)
- तहसीलदार (Tehsildar)
- गटविकास अधिकारी (BDO)
- सहायक विक्रीकर आयुक्त (Assistant Commissioner of State Tax)
- नायब तहसीलदार (Nayab Tehsildar)
महाराष्ट्र दुय्यम सेवा संयुक्त परीक्षा (Maharashtra Subordinate Services – Combined Group B)
यामध्ये खालील पदांचा समावेश होतो, आणि विशेषतः ‘दुय्यम निबंधक’ हे पद खूप महत्त्वाचे आहे,
- सहायक कक्ष अधिकारी (ASO)
- राज्य कर निरीक्षक (STI)
- पोलीस उपनिरीक्षक (PSI)
- दुय्यम निबंधक (श्रेणी-१) / मुद्रांक निरीक्षक (Sub-Registrar Grade-1 / Stamp Inspector): या पदाची सध्या विद्यार्थ्यांमध्ये खूप क्रेझ आहे.
महाराष्ट्र गट ‘क’ सेवा परीक्षा (Group C Services)
गट ‘क’ मध्ये खालील विविध पदांचा समावेश होतो,
- उद्योग निरीक्षक (Industry Inspector) – उद्योग संचालनालय
- दुय्यम निरीक्षक (Secondary Inspector) – राज्य उत्पादन शुल्क (Excise)
- तांत्रिक सहायक (Technical Assistant) – विमा संचालनालय
- कर सहायक (Tax Assistant)
- बेलीफ व लिपिक (Bailiff & Clerk)
- लिपिक-टंकलेखक (Clerk-Typist)
- सहायक मोटार वाहन निरीक्षक (AMVI – Assistant Motor Vehicle Inspector): या पदाबद्दलही विद्यार्थ्यांमध्ये विशेष आकर्षण असते.
यात प्रामुख्याने लिपिक-टंकलेखक (Clerk-Typist), दुय्यम निरीक्षक (Excise Sub-Inspector) आणि कर सहायक (Tax Assistant) या पदांचा समावेश होतो.
राज्यसेवा / राजपत्रित नागरी सेवा (Gazetted Civil Services):
महत्त्वाची सुधारणा म्हणजे, आता तांत्रिक सेवा (Technical Services) देखील राज्यसेवेच्या कक्षेत येतात.
- यात नेहमीची ३६ संवर्गातील पदे (उदा. DySP, तहसीलदार इ.) आहेतच.
- त्यासोबतच ९ तांत्रिक सेवा (उदा. वनसेवा, कृषी सेवा, अभियांत्रिकी सेवा) यांचाही यात समावेश झाला आहे.
परीक्षेचे स्वरूप (Exam Pattern)
MPSC च्या बहुतांश परीक्षा तीन टप्प्यांत घेतल्या जातात,
पूर्व परीक्षा (Preliminary Examination):
- हा पहिला टप्पा असून तो ‘चाळणी परीक्षा’ (Screening Test) म्हणून ओळखला जातो.
- यात वस्तुनिष्ठ बहुपर्यायी (Objective Type) प्रश्न असतात.
- राज्यसेवेसाठी दोन पेपर असतात: सामान्य अध्ययन (GS) आणि CSAT (Civil Services Aptitude Test).
- या परीक्षेचे गुण अंतिम निवडीसाठी ग्राह्य धरले जात नाहीत, फक्त मुख्य परीक्षेला पात्र ठरण्यासाठी याचा उपयोग होतो.
मुख्य परीक्षा (Main Examination):
- हा परीक्षेचा सर्वात महत्त्वाचा टप्पा आहे.
- येथे उमेदवाराच्या विषयाच्या सखोल ज्ञानाची चाचणी घेतली जाते.
- यात मराठी, इंग्रजी आणि सामान्य अध्ययनाचे विविध पेपर्स असतात.
टीप: राज्यसेवेचा अभ्यासक्रम आणि पॅटर्नमध्ये वेळोवेळी बदल होत असतात, त्यामुळे आयोगाच्या अधिकृत संकेतस्थळावर अद्ययावत माहिती पाहणे गरजेचे आहे.
पात्रता काय आहे ?(Eligibility Criteria)
MPSC परीक्षा देण्यासाठी खालील पात्रता पूर्ण करणे आवश्यक आहे,
- नागरिकत्व: उमेदवार भारताचा नागरिक असावा आणि महाराष्ट्राचा अधिवासी (Domicile) असल्यास आरक्षणाचे फायदे मिळतात.
- शिक्षण: उमेदवार कोणत्याही मान्यताप्राप्त विद्यापीठाचा पदवीधर (Graduate) असावा. पदवीच्या शेवटच्या वर्षाला असणारे विद्यार्थी पूर्व परीक्षा देऊ शकतात, परंतु मुख्य परीक्षेचा फॉर्म भरण्यापूर्वी त्यांची पदवी पूर्ण झालेली असावी. (काही विशिष्ट पदांसाठी सायन्स, इंजिनिअरिंग किंवा कृषी पदवी आवश्यक असते).
- वयोमर्यादा:
- सर्वसाधारण (Open) प्रवर्गासाठी: किमान १९ ते कमाल ३८ वर्षे (साधारणपणे).
- राखीव (Reserved) प्रवर्गासाठी: वयोमर्यादेत ५ वर्षांची शिथिलता (४३ वर्षांपर्यंत).
- (कोविड किंवा इतर कारणांमुळे शासनाकडून वयोमर्यादेत वेळोवेळी बदल केले जातात).
- भाषा: उमेदवाराला मराठी भाषेचे ज्ञान (लिहिणे, वाचणे आणि बोलणे) असणे आवश्यक आहे.
आरक्षण आणि समांतर आरक्षण (Vertical & Horizontal Reservation)
MPSC मध्ये आरक्षणाचे गणित समजून घेणे खूप महत्त्वाचे आहे. यात दोन प्रकार असतात,
- सामाजिक आरक्षण (Social Reservation): हे जातीवर आधारित असते (SC, ST, OBC, VJNT, SBC, EWS इ.).
- समांतर आरक्षण (Horizontal Reservation): हे सामाजिक आरक्षणाच्या आत लागू होते. यात प्रामुख्याने खालील घटक येतात,
- महिला आरक्षण: प्रत्येक प्रवर्गात महिलांसाठी ३०% जागा राखीव असतात.
- खेळाडू (Sports): राज्य/राष्ट्रीय स्तरावर विशेष कामगिरी केलेल्यांसाठी ५% आरक्षण.
- दिव्यांग (PH): वेगवेगळ्या पदांसाठी दिव्यांगांचे निकष वेगळे असतात.
- अनाथ (Orphan): अनाथ मुलांसाठी १% आरक्षण.
- माजी सैनिक: गट ‘क’ आणि ‘ड’ मध्ये जास्त प्रमाण, पण काही प्रमाणात गट ‘अ’ आणि ‘ब’ मध्येही सवलती असतात.
महत्वाची टिप: महिला आणि इतर आरक्षणाचा लाभ घेण्यासाठी तुमच्याकडे ‘नॉन-क्रिमी लेअर’ (Non-Creamy Layer) प्रमाणपत्र (SC/ST वगळून) आणि डोमिसाईल सर्टिफिकेट असणे अनिवार्य आहे.
विशिष्ट पदांसाठी शारीरिक निकष (Physical Standards)
सर्वच पदांसाठी फक्त ‘अभ्यास’ पुरेसा नसतो. पोलीस आणि वन विभागाशी संबंधित पदांसाठी विशिष्ट शारीरिक पात्रता लागते.
MPSC: विशिष्ट पदांसाठी शारीरिक निकष (Physical Standards)
| पद (Post) | लिंग (Gender) | उंची (Height) | छाती (Chest – फक्त पुरुष) | इतर निकष |
|---|---|---|---|---|
| पोलीस उपअधीक्षक / ACP (DySP) (राज्यसेवा – गट अ) | पुरुष | १६५ सेमी (किमान) | ८४ सेमी (न फुगवता) + ५ सेमी फुगवणे आवश्यक | – |
| महिला | १५७ सेमी (किमान) | लागू नाही | – | |
| पोलीस उपनिरीक्षक (PSI) (गट ब) | पुरुष | १६५ सेमी (किमान) | ७९ सेमी (न फुगवता) + ५ सेमी फुगवणे आवश्यक | शारीरिक चाचणी (धावणे, गोळाफेक इ.) |
| महिला | १५७ सेमी (किमान) | लागू नाही | शारीरिक चाचणी (धावणे, गोळाफेक इ.) | |
| दुय्यम निरीक्षक (Excise Sub-Inspector) (राज्य उत्पादन शुल्क – गट क) | पुरुष | १६५ सेमी (किमान) | ७९ सेमी (न फुगवता) + ५ सेमी फुगवणे आवश्यक | – |
| महिला | १५५ सेमी (किमान) | लागू नाही | – |
पगार आणि सुखसुविधा (Salary & Perks)
विद्यार्थी MPSC कडे का आकर्षित होतात? त्याचे एक कारण ‘पगार आणि अधिकार’ हे आहे. (7 व्या वेतन आयोगानुसार साधारण अंदाज),
MPSC: पगार आणि सुखसुविधा (Salary & Perks Structure)
| श्रेणी (Class) | पदे (Posts) | मूळ पगार (Basic Pay) (7th Pay Commission) | अंदाजे मासिक पगार (In-hand Salary) | सुखसुविधा (Perks & Facilities) |
|---|---|---|---|---|
| गट ‘अ’ (Class A) (राजपत्रित अधिकारी) | उपजिल्हाधिकारी, DySP, तहसीलदार, गटविकास अधिकारी (BDO) | ५६,१०० रुपये (सुरुवात) | ७०,००० – ८५,००० रुपये+ | शासकीय वाहन (Vehicle with Driver) निवासस्थान (Govt Quarter/Bungalow) शिपाई/मदतनीस (Peon) टेलिफोन व वीज बिल भत्ता वैद्यकीय सुविधा |
| गट ‘ब’ (Class B) (अराजपत्रित) | पोलीस उपनिरीक्षक (PSI), STI, ASO, दुय्यम निबंधक | ३८,६०० – ४१,८०० रुपये | ५५,००० – ६५,००० रुपये | महागाई भत्ता (DA) घरभाडे भत्ता (HRA) प्रवास भत्ता (TA) PSI साठी गणवेश भत्ता |
| गट ‘क’ (Class C) | कर सहायक, लिपिक-टंकलेखक, उत्पादन शुल्क जवान | १९,९०० – २९,२०० रुपये | ३०,००० – ४५,००० रुपये | नियमित शासकीय भत्ते (DA, HRA) नोकरीची सुरक्षा पदोन्नतीची संधी |
कामाचे स्वरूप (Job Profile Insights)
पदांचे नाव माहित असते, पण ते नक्की काय काम करतात?
- उपजिल्हाधिकारी (Deputy Collector): जिल्ह्याच्या प्रशासनात जिल्हाधिकाऱ्यांना मदत करणे, जमिनीचे वाद सोडवणे, निवडणुका पार पाडणे आणि कायदा-सुव्यवस्था राखणे.
- तहसीलदार (Tehsildar): तालुक्याचा मुख्य कार्यकारी अधिकारी. जातीचे दाखले, उत्पन्नाचे दाखले देणे, दुष्काळ निवारण करणे आणि वाळू माफिया/अवैध उत्खनन रोखणे.
- गटविकास अधिकारी (BDO): पंचायत समितीचा प्रमुख. गावांचा विकास, ग्रामपंचायतींवर नियंत्रण आणि सरकारी योजना (उदा. घरकुल योजना) खेड्यांपर्यंत पोहोचवणे.
- राज्य कर निरीक्षक (STI): जीएसटी (GST) संकलन करणे, व्यापाऱ्यांच्या कर भरण्यावर लक्ष ठेवणे आणि धाडी टाकणे.
वर्णनात्मक पद्धत (Descriptive Pattern Update)
सध्या MPSC मध्ये एक मोठा बदल चर्चेत आहे. MPSC ने राज्यसेवा परीक्षेचा पॅटर्न UPSC प्रमाणे वर्णनात्मक (Descriptive – लेखी) करण्याचा निर्णय घेतला होता.
- परंतु, विद्यार्थ्यांच्या मागणीमुळे हा बदल २०२५ च्या परीक्षेपर्यंत पुढे ढकलण्यात आला आहे.
- म्हणजेच, सध्या होणाऱ्या परीक्षा ‘वस्तुनिष्ठ बहुपर्यायी’ (MCQ) पद्धतीनुसारच होत आहेत. पण भविष्यात लेखी परीक्षेची तयारी ठेवावी लागेल.
MPSC बद्दलची महत्त्वाची संकेतस्थळे (Important Websites)
तुमचा अभ्यास अधिकृत माहितीवर आधारित असावा,
MPSC साठी महत्त्वाची अधिकृत संकेतस्थळे (Important Official Websites)
| वेबसाईट (Website Name) | कशासाठी उपयुक्त? (Purpose) | लिंक (Direct Link) |
|---|---|---|
| MPSC Official Website (mpsc.gov.in) | जाहिराती, अभ्यासक्रम (Syllabus), निकाल (Results), उत्तरतालिका (Answer Keys) आणि घोषणा पाहण्यासाठी. | Visit Site |
| MPSC Online Application (mpsconline.gov.in) | नवीन अर्जासाठी (Application), प्रोफाईल तयार करण्यासाठी आणि हॉल तिकीट डाऊनलोड करण्यासाठी. | Apply Here |
| Maharashtra Govt (GR) (maharashtra.gov.in) | शासकीय निर्णय (GR), आरक्षणाचे नियम आणि सरकारी योजनांची माहिती पाहण्यासाठी. | Visit Site |
महत्त्वाची सूचना (Disclaimer): सदर लेखातील माहिती विविध अधिकृत स्त्रोतांवरून आणि MPSC च्या सध्याच्या नियमांनुसार संकलित केली आहे. मात्र, आयोगाच्या धोरणांनुसार परीक्षा पद्धती, अभ्यासक्रम किंवा वयोमर्यादेत वेळोवेळी बदल होऊ शकतात. त्यामुळे कोणताही अंतिम निर्णय घेण्यापूर्वी उमेदवारांनी MPSC च्या अधिकृत संकेतस्थळावर (mpsc.gov.in) माहितीची खात्री करावी. या माहितीत काही तफावत आढळल्यास किंवा बदल झाल्याचे निदर्शनास आल्यास, कृपया आम्हाला कळवावे; आम्ही त्यात योग्य तो बदल (Correction) नक्की करू.
